Veerkracht: wat is het nou echt?

Met een achtergrond als basisschoolleraar in Nederland en het Verenigd Koninkrijk is Liam Stephens al tijden betrokken bij de leefwereld van jongeren. Toen de aanslagen in Parijs in 2015 werden gepleegd, merkte hij dat dit onderwerp erg leefde onder zijn studenten. Door deze aanslagen werden sommige jongeren opeens gezien als een ‘gevaar’ en ‘niet-Engels’ of ‘niet-Nederlands’. Ze deelden fysieke of religieuze overeenkomsten met de aanslagplegers, en werden daarom opeens als ‘anders’ gezien. Dit zette Stephens aan het denken. 

In zijn promotieonderzoek aan de VU besloot hij de term veerkracht te gaan uitdiepen. Dit deed hij aan de hand van informatie van mensen die met veerkracht opbouwen werken. Daarvoor sprak hij beleidsmakers, jeugdwerkers, docenten en ambtenaren in Nederland, het Verenigd Koninkrijk en België, en stelde ze de vraag: ‘Wat bedoel je als je praat over het ontwikkelen van veerkracht in je gemeenschappen of werk?’

Wat was het meest gehoorde antwoord op die vraag?

‘In de gesprekken kwamen 4 perspectieven naar voren: 
1.   Vrij zijn: veerkracht houdt in dat je je vrij kunt uiten, dat je ingebed bent in diversiteit en je je ook vrij voelt om je uit te drukken. 
2.   Politieke empowerment: als je veerkrachtig bent, kan je kritisch zijn en optreden tegen onrecht. Mensen komen regelmatig uitdagingen tegen in de samenleving en als ze de kans krijgen om dat onrecht te bekritiseren, voelen ze zich veerkrachtiger.
3.   Flexibiliteit en aanpassing aan sociale normen: misschien houd je niet van de waarden van het land waarin je je bevindt, maar je past je wel aan.
4.   Eigenwaarde: je hebt een sterk gevoel van eigenwaarde, maar je voelt je ook sterk verbonden met andere mensen.’

En hoe definieerde men de term veerkracht in die vraag?

‘Tweeledig: veerkracht wordt bedoeld als een soort schild, voor kwetsbare jongeren, dat ze helpt om kritisch na te denken over de wereld of om meer nationale waarden te creëren. Of veerkracht wordt gezien als verbinding, in een sterk verbonden gemeenschap bijvoorbeeld. Dan is de aanname dat als we sterke gemeenschappen hebben, radicalisering minder vaak voorkomt. Maar in beide gevallen is veerkracht vaak niet duidelijk gedefinieerd.’

Ben je erachter gekomen waarom veerkracht zo’n hippe term is?

‘Door over veerkracht te praten, kun je op een andere manier over preventie nadenken. Je kan namelijk als je het over veerkracht hebt, niet alleen denken aan wat je voorkomt; je móet ook nadenken over wat je aan het opbouwen bent. Daarom is het zo interessant. Wanneer je het hebt over veerkracht, praat je over de capaciteiten die we willen opbouwen bij jongeren om tegenslagen te verwerken, of het sociaal kapitaal dat we willen opbouwen in een gemeenschap. Natuurlijk kan veerkracht een modewoord zijn en soms zinloos, maar het is over het algemeen heel bruikbaar. Het is erg handig om even een stapje terug te doen en je af te vragen: ‘Wat waren we eigenlijk aan het doen?’ Deze ruimte kan je nemen door over veerkracht te praten.’

In zijn onderzoek bedacht Stephens een kader om de discussie tussen verschillende belanghebbenden te faciliteren als ze het over veerkracht hebben (lees zijn hele onderzoek hier). Het kader bestaat uit een aantal kernafspraken, zoals dat het normaal is dat jongeren vragen gaan stellen bij hoe de wereld werkt. Verder zorgt het ervoor dat mensen in een gemeenschap de ruimte ervaren om samen bepaalde vraagstukken te onderzoeken. 

Centraal staat dat Stephens ervoor pleit om veerkracht meer als een lens te bekijken, om de kracht en potentie van jongeren in gemeenschappen te zien. Stephens: ‘Professionals die met jongeren werken, bevinden zich op zo'n interessante plek. Zij kunnen jongeren helpen onrecht te zien en erop in te spelen.’
 

Waar ligt dan de lijn tussen onrecht bestrijden, radicalisering en (gewelddadig) extremisme?

‘Radicaal zijn is nodig in de samenleving om de status quo te kunnen veranderen. Als iemand iets in de samenleving bevraagt vanuit religieus oogpunt, is dat dan radicaal of gewoon eerlijk? De filosoof Quassim Cassam heeft een nuttige manier van denken hierover: radicalisering kan goed zijn. Extremisme niet, want daarbij is geen compromis. Een radicaal kan ook weigeren compromissen te sluiten, maar extremisme is echt een onvermogen om compromissen te sluiten en een obsessie met zuiverheid.’

Is volgens jou veerkracht creëren de beste manier om extremisme tegen te gaan?

‘Extremisme is een ‘eng onderwerp’, iets waar veel mensen bang voor zijn. Veerkracht is dus een belangrijke corrigerende lens om het gesprek te verschuiven. Het woord veerkracht zelf is prima, maar ik ben vooral geïnteresseerd in het gesprek, om vooruit te kijken naar wat we proberen te bouwen. Dit moet de dominante focus zijn.’

‘Waarom? Stel dat je een groep leraren en jongerenwerkers opleidt in het voorkomen van extremisme en ze moeten jou een seintje geven als ze een jongere verdenken van extreem gedachtengoed. Zodra de jongere daarop wordt aangesproken, verschuift ook de relatie tussen de professional en de jongere. Het vertrouwen dat zij bij de jongeren hebben opgebouwd, kan hierdoor in gevaar komen. Er moet dus ruimte zijn om te praten zonder oordeel, voor leerkrachten en wijkwerkers. Er moet ook ruimte zijn om op multidisciplinair niveau te praten. In mijn onderzoek in Nederland, het Verenigd Koninkrijk en België bleek dat Nederland hierin al het sterkst is. Het valt me op hoe open mensen op alle niveaus zijn om veerkracht en extremisme bespreken, op ministeries, in gemeenten, en binnen het jeugdwerk. Dat zet Nederland op een goede plek om door te gaan.’